سقاخانه معمولاً ظروف سنگی بزرگی بودند که آب آشامیدنی در آنها ریخته میشد و پیالههایی با زنجیر به آنها بسته میشد. سقاخانه در لغت به معنای فرورفتگی کوچکی در دیوار مشرف به برخی گذرگاه هاست که در آن آب برای نوشیدن مردم گذاشته می شود.
سقاخانهها در ابتدا بیشتر جنبه خدماتی داشتند و بانیان آنها بیشتر به منظور ثواب بردن، اقدام به ساخت و نگهداری آنها میکردند.
برخی سقاخانهها دائمی بودند و برخی دیگر در زمانهای خاص به ویژه به هنگام عزاداری محرم برپا میشدند. برای آگاهی دادن به رهگذران در شب، شمعهایی در اطراف سقاخانه تعبیه و روشن میشد که بعدها جنبهای مذهبی پیدا کرد و کسانی که نذر و نیازی داشتند هر شب جمعه، شمعهایی را در سقاخانهها روشن میکردند.
سقاخانههای بزرگتری هم وجود داشت که در آنها شمایل بزرگان مذهبی مانند حضرت عباس(ع) در اطراف سقاخانه ها کاشی کاری شده بود.
سقاخانههای قدیمی همانند اتاقی در دل دیوار و در معابر بازار قرار دارند. برخی در ابعاد سه در چهار متر و اغلب کوچکترند و گاه آنقدر کوچکند که همچون حفرهای در دیوار به نظر میرسند. بیشتر در کنار درِ مساجد، تکایا یا در بازار و به طور کلی در محلهای پر رفت و آمد بنا شدهاند. برخی از سقاخانهها، از موقوفات مساجد تامین میشود و برخی دیگر از سوی مردم خیر وقف آبرسانی به همگان شده است.
سقاخانهها عموما دارای یک حلقه چاه آب قابل شرب بودهاند که آب آن به وسیلۀ دلو و چرخ از چاه بیرون کشیده، سپس در سنگاب سقاخانه ریخته میشده است.
در ایران قبل از اسلام دین عموم مردم زرتشتی بوده و در این کیش تأکید بسیاری برایجاد تسهیلات عمومی و آبرسانی شده است. ازجمله تعلیمات دین زرتشتی ایجاد مجاری آب، حفر قنوات، چاهها و ساخت آبدانها و آبانبارهاست که از بزرگترین باقیات و صالحات شمرده شده است. در دوران اسلام نیز این روند ادامه یافت، بهگونهای که حفر قنوات، سقایی و آبرسانی به تشنگان فریضه شمرده میشد.
از معروفترین سقاخانهها در ایران میتوان به سقاخانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل متعلق به قرن ۱۶ میلادی، سقاخانه کوچه دباغ خانه در یزد متعلق به سال ۱۵۱۷ میلادی، سقاخانه عزیزالله در مجاورت مسجد جمعه اصفهان که در دوران شاه سلیمان طی سالهای ۱۶۶۶ تا ۱۶۹۴ ساخته شده و سقاخانه اسماعیل طلایی که به دست نادر شاه افشار در زیارتگاه امام رضا در مشهد در بین سالهای ۱۷۳۶ تا ۱۷۴۷ میلادی بنا گردیده اشاره کرد. که از این میان تنها سقاخانه اسماعیل طلایی همچنان در جای خود باقی مانده است.
به جرات می توان شهر شهرضا را بزرگترین شهر کشور از نظر دارا بودن سقاخانه های قدیمی و مدرن نام برد. سقاخانه هایی که دارای قدمتی بیش از ۳۰۰ سال می باشد.
این شهر که بر پایه اطلاعات به جا مانده قدمتی پیش از ظهور اسلام دارد دارای تعداد ۴۷ رشته قنات می باشد که در مسیر تعدادی از آنها که از داخل شهر عبور می کردند آب انبار و پاکنده هایی تعبیه شده که به جهت آشامیدن و شستشوی البسه و ظروف شهروندان وقف گردیده بود.
طبق آمار دریافتی از اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان شهرضا تعداد ۴۵ سقاخانه وقفی ثبت شده در شهرضا موجود می باشد. این سقاخانه ها عموماً دارای وقفیات دیگری می باشند که به جهت تامین آب و نگهداری سقاخانه ها از طرف بانی سقاخانه و یا افراد دیگر در نظر گرفته شده است.
این تعداد سقاخانه جدای از آبسردکن های برقی می باشد که عموما از طرف کسبه در کنار معابر نصب گردیده است. به این دلیل است که اگر شهرضا را به عنوان شهر سقاخانه ایران بنامیم سخنی به گزاف نگفته ایم زیرا در هر معبر و خیابانی که عبور می کنید تعداد چند دستگاه آب سرد کن تعبیه گردیده و در این شهر هیچگاه کسانی که در خیابان تردد می کنند تشنه نمی مانند و یا مجبور نیستند برای رفع عطش به فروشگاهها جهت تهیه آب معدنی مراجعه نمایند.
تنها شهری که به جرات می توان گفت دارای چنین سیستم آبرسانی می باشد شهرضاست. اعتقادی که حتی باعث گردیده هیاتی مذهبی به همین نام در آن دائر گردد. یکی از بزرگترین هیات های مذهبی و شاید اولین هیات تاسیس شده در این شهر «هیات سقا» می باشد که برگرفته از سقایت حضرت عباس در صحرای کربلا می باشد.
این هیات دارای «دبل» بزرگی می باشد که توسط ۴ نفر جابه جا گردیده و به عنوان نماد در مراسم محرم در جلو هیات به حرکت در می آمد.
این دبل دارای دیگ بزرگی است که جهت نگهداری آب در آن تعبیه گردیده بود و وظیفه آبرسانی و سقایت به عزاداران و مردم کوچه و بازار را در ایام محرم بر عهده داشت. در این هیات تعدادی مشک آب نیز توسط اعضای هیات حمل می گردید که همین وظیفه را ولی در ابعاد کوچکتر بر عهده داشت. آب این مشکها را پس از پایان عزاداری به درون حوضهای سنگی قدیمی میریختند و مردم برای تبرک از آن استفاده میکردند. این هیئت توسط کشاورزان شهرضایی بنا گردیده و قدمتی چند صد ساله دارد.
متاسفانه به مرور زمان چنین مراسمات زیبایی به بوته فراموشی شمرده شده و همانطور که بازار بزرگ تاریخی شاهرضا با قدمتی چند صد ساله هنگامی که مسئولین میراث فرهنگی در خواب بودند تخریب گردید این قبیل رسوم نیز خواسته و ناخواسته برچیده و دیگر اثری از آن باقی نمانده است. هنگامی که قصد نوشتن این مقاله را در سر پروراندم برای بررسی و گرفتن عکس سقاخانه هایی که در کودکی به همراه مرحوم پدرم آنها را دیده بودم به کوچه های قدیمی شهر مراجعه کردم، ولی افسوس که آبسردکن های جدید جای سقاخانه های زیبای سنگی و کاشی را گرفته بود و چیزی از قدمت و سنگ نوشته های آن باقی نمانده بود. با دیدن چنین صحنه هایی آه از نهاد انسان بلند می شود.
قدیمیترین سند موجود از سقاخانه که در اداره اوقاف و امور خیریه شهرضا موجود می باشد ، وقفنامه سقاخانهای در بازار بزرگ شهرضاست که توسط شخصی بنام «میر مسیب» وقف گردیده است. که تعداد ۳ باب مغازه نیز به جهت اجرت کارگران و هزینه نگهداری این سقاخانه (دلو و ریسمان و مخارج تعمیرات سقاخانه) توسط بانی آن نیز وقف سقاخانه گردیده است. این کارگران وظیفه کشیدن آب از چاه و پر کردن سنگاب سقاخانه را داشته اند.
از دیگر واقفان سقاخانه در شهرضا مرحوم سید فتح الله قریشی می باشد که با کمک نذورات مردم تعداد بیش از ۲۰۰ آبسردکن در سطح شهر به نام ایشان نصب گردیده است.
بسیار عالی